โยนิโสมนสิกาเรน กมฺมํ กโรนฺโตติ ‘‘โส ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยนิโส มนสิ กโรตี’’ติอาทินา นเยน วิปสฺสนาสงฺขาเตน โยนิโสมนสิกาเรน ภาวนากมฺมํ กโรนฺโต, ภาเวนฺโตติ อตฺโถ ฯ ยถาภูตญาณนฺติ ญาตปริญฺญาย ปุพฺพภาควิปสฺสนาย ‘‘อวิชฺชาสมุทยา รูปสมุทโย, อวิชฺชานิโรธา รูปนิโรโธ’’ติอาทินา (ปฏิ. ม. 1.50) สมปญฺญาสาย อากาเรหิฯ นิรยคติยํ ทุกฺขทุกฺขตา, สุคติวิเสเส พฺรหฺมโลเกกเทเส สงฺขารทุกฺขตา, อิตรตฺถ ทฺเว ติสฺโสปีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยถาสมฺภวํ ติวิธทุกฺขตาโยเคนา’’ติฯ

เทสนาหารสมฺปาตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. วิจยหารสมฺปาตวณฺณนา

[53] กุสลธมฺมารมฺมณาติ กุสลธมฺเม อุทฺทิสฺส ปวตฺติมตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ, น เตสํ อารมฺมณปจฺจยตํ อิธ ‘‘กุสลา ธมฺมา’’ติ โลกุตฺตรธมฺมานํ อธิปฺเปตตฺตาฯ น หิ กทาจิ อนุปาทานิยา ธมฺมา อุปาทานารมฺมณา โหนฺติฯ ผลธมฺเม อุทฺทิสฺส ปวตฺตาย ตณฺหาย คหิตตฺตา ‘‘กุสล…เป.… ทฏฺฐพฺโพ’’ติ วุตฺตํฯ เทสนาหาเรติ เทสนาหารสมฺปาเตฯ กถํ ปน กุสลภาโวติ ‘‘กุสลา’’ติ วจนมตฺตํ คเหตฺวา โจเทติ, ตญฺจ นิทสฺสนมตฺตํ ทฏฺฐพฺพํ, ปหานเหตุภาโวปิสฺสา สิยา โจทเกน สมฺปฏิจฺฉิโตวฯ ‘‘มาโนปิ ทุวิโธ’’ติอาทินา มานสฺส จ ตสฺสา ตณฺหาย จ เสวิตพฺพภาโว อกุสลานํ ปหานาย, กุสลานํ อุปฺปตฺติยา จ ปจฺจยภาวโตฯ

เนกฺขมฺมสฺสิตํ โทมนสฺสํ นาม ‘‘อริยภูมิํ ปาปุณิตุํ นาสกฺขิ’’นฺติ อนุโสจโต อุปฺปนฺนํ โทมนสฺสนฺติ สมฺพนฺโธฯ เอวนฺติ อิมินา ปาฬิยํ วุตฺตปฺปกาเรน, ปิหํ อุปฏฺฐเปตฺวา ฉสุ ทฺวาเรสุ อิฏฺฐารมฺมเณ อาปาถคเต อนิจฺจาทิวเสน วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวาติ โยชนาฯ อิฏฺฐารมฺมณญฺเจตฺถ ยถาวุตฺตอนุโสจนโทมนสฺสุปฺปตฺตีนํ ยถาภินิวิฏฺฐสฺส อารมฺมณสฺส อนิฏฺฐตายาติ ทสฺสนตฺถํฯ ‘‘กถํ เนกฺขมฺมวเสนา’’ติ ปทสฺส อตฺถํ วิวริตุํ ‘‘วิปสฺสนาวเสนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ วิปสฺสนาทิวินิมุตฺตา วา ปฐมชฺฌานาทิวเสน วุตฺตา กุสลา ธมฺมา อิธ เนกฺขมฺมํฯ อนุสฺสติคฺคหเณน อุปจารชฺฌานเมว คหิตนฺติ ‘‘ปฐมชฺฌานาทิวเสนา’’ติ วุตฺตํฯ อาทิสทฺเทน ทุติยชฺฌานโต ปฏฺฐาย ยาว อคฺคผลา อุปริวิเสสา สงฺคหิตาฯ ยาย ปญฺญาวิมุตฺติยาฯ

อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธิภาเวนาติ อุเปกฺขาชนิตสติปาริสุทฺธิสพฺภาเวนฯ กมฺมโยคฺคนฺติ วิปสฺสนาภาวนาทิกมฺมสฺส โยคฺคํ อนุรูปํ อนุจฺฉวิกํฯ อสฺสทฺธิเยติ อสฺสทฺธิยเหตุ, ‘‘อสฺสทฺธิเยนา’’ติปิ ปฐนฺติ, โส เอวตฺโถฯ โอภาสคตนฺติ ญาโณภาสคตํฯ กามํ ปุพฺเพปิ ปญฺญา วุตฺตา, อสฺสทฺธิยาทีหิ ปน อญฺเญสํ กิเลสานํ วิธมนมฺปิ ปญฺญาย เอว โหติ, สา จ เอวํภูตาติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘โอภาสคตํ กิเลสนฺธกาเร น อิญฺชตี’’ติ วุตฺตํฯ

โกโป โกโธฯ อปฺปจฺจโย โทมนสฺสํฯ อิทฺธิวิธญาณาทิกา ฉ อภิญฺญา ปากฏา เอวาติ ‘‘ทฺเว จ วิเสเส’’ติ วุตฺตธมฺเม ทสฺเสตุํ ‘‘มโนมยิทฺธิ, วิปสฺสนาญาณญฺจา’’ติ อาหฯ องฺคณานิ ราคาทโยฯ อุปกฺกิเลสา อภิชฺฌาวิสมโลภาทโยฯ อนุโลมนํ ตเทกฏฺฐตาฯ ผนฺทนา ทุพฺพลา วิกฺเขปปฺปวตฺติฯ พลวตี อนวฏฺฐานํฯ สพฺโพ มิจฺฉาภินิเวโส อโยนิโสมนสิกาเรน โหติ, มิจฺฉาวิตกฺเกน จฯ ตตฺถ อโยนิโสมนสิกาโร อกุสลจิตฺตุปฺปาโท ตปฺปริยาปนฺโน มิจฺฉาวิตกฺโก วิกฺเขปสหิโต เอวาติ วุตฺตํ ‘‘มิจฺฉาภินิเวสเหตุตาย ทิฏฺฐิปกฺโข’’ติ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘วิตกฺโกปิ ทิฏฺฐิฏฺฐานํ, อโยนิโส มนสิกาโรปิ ทิฏฺฐิฏฺฐาน’’นฺติ (ปฏิ. ม. 1.124)ฯ

อถ วา อิญฺชนาติ ผนฺทนา, ทิฏฺฐปริตฺตาโสฯ ยถาห ‘‘ตทปิ เตสํ ภวตํ สมณพฺราหฺมณานํ อชานตํ อปสฺสตํ เวทยิตํ ตณฺหาคตานํ ปริตสฺสิตวิปฺผนฺทิตเมวา’’ติ (ที. นิ. 1.105 อาทโย)ฯ อฏฺฐิตีติ อนวฏฺฐานํ, ทิฏฺฐิวิตกฺโกฯ เตน หิ ปุถุชฺชโน กาเล สสฺสตํ, กาเล อุจฺเฉทนฺติ ตํ ตํ ทิฏฺฐิคฺคหณํ ปกฺขนฺทนฺโต สตฺตโต ปริพฺภฏฺฐอนฺโธ วิย, สมุทฺเท วิสฺสฏฺฐวาหนิกา วิย, ยนฺเต ยุตฺตโคโณ วิย จ ตถา ตถา ปริพฺภมติฯ เตนาห ‘‘ทิฏฺฐิโยปิ ทิฏฺฐิฏฺฐานํ, วิตกฺโกปิ ทิฏฺฐิฏฺฐาน’’นฺติ (ปฏิ. ม. 1.124) จฯ เอตสฺมิญฺจ ปกฺเข มิจฺฉาภินิเวสตาย, มิจฺฉาภินิเวสเหตุตาย จ ตสฺสา ทฺเว ปกฺขาติ เอกเทสสรูเปกเสโส กโตติ เวทิตพฺพํฯ

‘‘เอว’’นฺติอาทินา ‘‘โส อุปริม’’นฺติอาทิปาฬิยํ สมฺพนฺธํ ทสฺเสติฯ ปฏิฆสญฺญาติ ภุมฺมตฺเถ ปจฺจตฺตวจนนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปฏิฆ…เป.… สญฺญาสู’’ติ อาหฯ รูปาวจรสญฺญาติ สญฺญาสีเสน รูปาวจรชฺฌานานิ วทติฯ

นานตฺตสญฺญาติ นานาสภาวา, นานาสภาเว วา อารมฺมเณ สญฺญาฯ ฐเปตฺวา ปฏิฆสญฺญา อวสิฏฺฐกามาวจรสญฺญา เหตาฯ ตา สมติกฺกมตีติ ตา รูปสญฺญานานตฺตสญฺญาโย อารมฺมเณหิ สทฺธิํ สมฺมเทว อติกฺกมติฯ

รูปาวจรชฺฌาโนภาโสปิ กสิณารมฺมณาฯ กสิณนิสฺสนฺโท หิ อารุปฺปชฺฌานุปฺปตฺติฯ ทสฺสนนฺติ กสิณรูปานํ ทสฺสนํฯ อภิชฺฌาพฺยาปาทปฺปหาเนน สทฺธิํ วีริยารมฺโภ อุปการโก สมโถ สติปสฺสทฺธิโย ปริกฺขารงฺคตา วุตฺตา เอวฯ สติรหิตํ สมฺมสนํ นาม นตฺถีติ ‘‘ยา อุปฏฺฐิตา สติ อสมฺมุฏฺฐา, อยํ วิปสฺสนา’’ติ วุตฺตํฯ เตน สติสีเสน วิปสฺสนา คหิตาติ ทสฺเสติฯ สมฺโมสานํ ปหานมาหาติ สมฺพนฺโธฯ

[54] ปจฺจุปฺปนฺนสุขอายติสุขวิปากกิริยนิรามิสอกาปุริสเสวิตภาเวหิ เอว เสสา ปาฬิยํ เอตสฺส สมาธิสฺส สนฺตปณีตตาทิวิเสสา วุตฺตา, เตปิ อิธ สงฺคหิตาติ เตสํ ปทานํ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘องฺคสนฺตตายา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ องฺคสนฺตตายาติ ผลฌานงฺคานํ อุปสนฺตตายฯ กิเลสทรถสนฺตตายาติ กิเลสทรถปฏิปฺปสฺสทฺธิยาฯ ปณีโตติ อุฬาโรฯ เอโกทิภาเวนาติ มคฺคสมาธิสงฺขาเตน เอโกทิภาเวนฯ เอโกทิภาวนฺติ สมาธานํฯ โลกิยสมาธิสฺส ปจฺจนีกนีวรณปฐมชฺฌานนิกนฺติอาทีนิ นิคฺคเหตพฺพานิ, อญฺเญ จ กิเลสา วาเรตพฺพาฯ อิมสฺส ปน อรหตฺตสมาธิสฺส ปฏิปฺปสฺสทฺธกิเลสตฺตา น นิคฺคเหตพฺพํ, วาเรตพฺพญฺจ อตฺถีติ โส มคฺคานนฺตรํ สมาปตฺติกฺขเณว อปฺปโยเคเนว อธิคตตฺตา, ฐิตตฺตา จ อปริหานิวเสน วา อธิคตตฺตา นสสงฺขารนิคฺคยฺหวาริตคโตฯ

‘‘สติเวปุลฺลปฺปตฺโต’’ติ เอเตน อปฺปวตฺตมานายปิ สติยา สติพหุลตาย สโต เอว นามาติ ทสฺเสติฯ ‘‘ยถาปริจฺฉินฺนกาลวเสนา’’ติ เอเตน ปริจฺฉินฺนสติยา สโตติ ทสฺเสติฯ

วกฺขมาเนนาติ ‘‘ปีติผรณา’’ติอาทินา อนนฺตรํ วกฺขมาเนนฯ ‘‘ปีติผรณตา’’ติ ปน ปาฬิ อาคตาฯ ตํ ‘‘ปญฺจงฺคิโก สมฺมาสมาธี’’ติ (ที. นิ. 3.355) สมาธิองฺคภาเวน ปญฺญา อุทฺทิฏฺฐาติ กตฺวา วุตฺตํฯ ตโต เอว อฏฺฐกถายํ ‘‘ปีติผรณตา’’ติอาทีนญฺจ อตฺถสํวณฺณนา กตาฯ

ตตฺถ ‘‘โส อิมเมว กายํ วิเวกเชน ปีติสุเขน อภิสนฺเทตี’’ติอาทินา (ที. นิ. 1.226) นเยน ปีติยา, สุขสฺส จ ผรณํ เวทิตพฺพํฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

สมาธิวเสน สมโถ อุทฺธโฏติ สภาววเสน สมโถ อุทฺธโฏ, น อุปการกธมฺมวเสนาติ อธิปฺปาโยฯ

[55] ราคปฏิปกฺขตฺตา สมาธิสฺส ‘‘อธิจิตฺตสิกฺขาย สิกฺขนฺโต’’ติ วุตฺตํฯ วุตฺตนยานุสาเรนาติ ‘‘สุขปณิธิอาทิสมุคฺฆาฏเนน อปฺปณิหิโต’’ติอาทินาฯ เอตฺถ จ สงฺขารานํ ขณภงฺคุรตํ สมฺมเทว ปสฺสนฺตสฺส น ราโค ปติฏฺฐํ ลภตีติ อนิจฺจานุปสฺสนา ราคจริตสฺส สปฺปายา วุตฺตา, ตถา สงฺขารานํ สภาวทุกฺขตํ สมฺมเทว ปสฺสนฺตสฺส ปกติยาปิ ทุกฺขิเตสุ ทุกฺขุปฺปาทนํ วเณ ขาโรทกเสกสทิสนฺติ น โทโส ปติฏฺฐํ ลภตีติ ทุกฺขานุปสฺสนา โทสจริตสฺส สปฺปายา วุตฺตา, ตถา สงฺขาเรสุ สมฺมเทว ฆนวินิพฺโภเค กเต อตฺตสุญฺญตาย อุปฏฺฐหมานาย น โมโห ปติฏฺฐํ ลภตีติ อนตฺตานุปสฺสนา โมหจริตสฺส สปฺปายา วุตฺตาติ เวทิตพฺพํฯ ราคปฏิปกฺขตฺตา สมาธิสฺส ‘‘อธิจิตฺตสิกฺขาย สิกฺขนฺโต’’ติ วุตฺตํฯ เอส นโย อิตเรสุฯ เสสเมตฺถ สุวิญฺเญยฺยํฯ

ขนฺติพหุโล อุปฺปนฺนํ อรติํ อนภิรติํ อภิภุยฺย วิหรนฺโต สุเขน สมาธิํ อธิคจฺฉตีติ ขนฺติปฺปธานตาปิ สมถปกฺขภชนสฺส การณํ วุตฺตาฯ อุฏฺฐานํ สมฺปชฺชตีติ สมฺปนฺนกายิกวีริยํฯ สมฺมากมฺมนฺตวายามานํ โย กายิกาทิวิกปฺโป วุตฺโต ปาฬิยํ, โส เนสํ กายิกสฺส ปโยคสฺส สมุฏฺฐานวเสน เวทิตพฺโพฯ

‘‘ขิปฺปาธิคโม’’ติ อิมินา มคฺคาเสวนภาวํ ทสฺเสติฯ ‘‘วิปสฺสนาย วิมุตฺตาธิคโม’’ติ อิมินา วิปสฺสนานุภาเวน สมุจฺเฉทวิมุตฺติ วิกฺขมฺภนวิมุตฺติ วิย สมถานุภาเวนาติ ทสฺเสติฯ โลกิเยหีติ นิสฺสกฺกวจนํฯ มหนฺตานนฺติ อุฬารานํ, ปณีตานนฺติ อตฺโถฯ

[56] ตนฺติ วิจยหารํฯ วิสํวาทนเหตูนํ โลภาทีนํ ปาปธมฺมานํฯ โสเธนฺโตติ ยถา สรณาทิวิสยา อญฺญาณาทิสํกิเลสา น ปวตฺตนฺติ, เอวํ โสเธนฺโตฯ ปริปูเรนฺตาติ ยถา สีลํ อขณฺฑาทิภาเวน ปริปุณฺณํ โหติ อนูนํ, เอวํ ปริปูเรนฺตาฯ

‘‘ตถา ปฏิปชฺชนฺโต’’ติ อิมินา สตฺถุ มหาปติการภาโว ปริปุณฺโณ ทสฺสิโตติ ปฐมวาเท ‘‘ทสฺสนาภูมิญฺจ ภาวนาภูมิญฺจา’’ติ วุตฺตํฯ

ยสฺส อตฺถายาติ ยสฺส ยสฺส ปหานตฺถายฯ ตถา ปฏิปนฺนสฺสาติ ยถา อสุภชฺฌานาทิํ ปาทกํ กตฺวา อนาคามิมคฺคาทิอธิคโม โหติ, ตถา ปฏิปนฺนสฺสฯ

วธิตนฺติ ฆาติตํฯ

‘‘มนุสฺสภูโต’’ติ อิทํ ปุพฺพาปราเปกฺขํ กตฺวา ‘‘ปิตา มนุสฺสภูโต ขีณาสโว’’ติ จ ตถา ‘‘มาตา มนุสฺสภูตา’’ติ โยเชตพฺพํฯ เภทานุรูปสฺส สาวนํ อนุสฺสาวนํ, เภทานุรูเปน วา วจเนน วิญฺญาปนํฯ

[57] มนุสฺสตฺตนฺติ มนุสฺสชาติตาฯ ลิงฺคสมฺปตฺตีติ ปุริสภาโวฯ เหตูติ มโนวจีปณิธานสิทฺธิยา สทฺธิํ ปุพฺพเหตุสมฺปทาฯ สตฺถารทสฺสนนฺติ สตฺถุ สมฺมุขีภาโวฯ คุณสมฺปตฺตีติ อภิญฺญาสมาปตฺติลาโภฯ อธิกาโรติ อตฺตโน สรีรนิรเปกฺขํ สตฺถุ อุปการกรณํฯ ฉนฺทตาติ พุทฺธภาวาย ทฬฺหจฺฉนฺทตา อนิวตฺติธมฺมตาฯ

น อุปฺปชฺชนฺตีติ ปน อตฺถีติ ‘‘น เม อาจริโย อตฺถิ, สทิโส เม น วิชฺชตี’’ติอาทิ (ม. นิ. 1.285; 2.341; กถา. 405; มหาว. 11; มิ. ป. 4.5.11) อิมิสฺสา โลกธาตุยา ฐตฺวา วทนฺเตน ภควตา ‘‘กิํ ปนาวุโส สาริปุตฺต, อตฺเถตรหิ อญฺโญ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา ภควโต สมสโม สมฺโพธิยนฺติ เอวํ ปุฏฺโฐ อหํ, ภนฺเต, ‘โน’ติ วเทยฺย’’นฺติ (ที. นิ. 3.161) วตฺวา ตสฺส การณํ ทสฺเสตุํ ‘‘อฏฺฐานเมตํ อนวกาโส, ยํ เอกิสฺสา โลกธาตุยา ทฺเว อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา’’ติ (ที. นิ. 3.161; อ. นิ. 1.277) อิมํ สุตฺตํ ทสฺเสนฺเตน ธมฺมเสนาปตินาว พุทฺธเขตฺตภูตํ อิมํ โลกธาตุํ ฐเปตฺวา อญฺญตฺถ อนุปฺปตฺติ วุตฺตา โหตีติ อธิปฺปาโยฯ

เขตฺตปริคฺคโห กโต นาม โหติ ‘‘อิทํ พุทฺธเขตฺตํ นามา’’ติฯ

เอวํ ฐานาฏฺฐานภาวํ คตาติ วุตฺตปฺปกาเรน ฐานภูตา, วุตฺตนเยน วา อญฺเญปิ ยถารหํ ฐานาฏฺฐานภาเวน ปวตฺตาฯ สตฺตปญฺญตฺติยา อุปาทานภูตาติ อินฺทฺริยพทฺเธ ขนฺเธ สนฺธาย วทติฯ

[58] ผลสฺส ปจฺจกฺขการิตาติ ‘‘อิมสฺส กมฺมสฺส อิทํ ผล’’นฺติ ตํตํกมฺมผลาวโพโธฯ อปฺปทานาภาโวติ ปจฺจยสมวาเย กมฺมสฺส เอกนฺตโต ผลุปฺปาทนํฯ เตนาห ‘‘กตูปจิตาน’’นฺติฯ

[59] อชฺโฌสิตวตฺถุนาติ ตณฺหาภินิเวสวเสน อภินิวิฏฺฐวตฺถุนาฯ รูปภวอรูปภวาทินาติ ภวตณฺหา วิย สยํ ทสฺเสติฯ

ขนฺธตฺตยวเสนาติ สีลาทิกฺขนฺธตฺตยวเสนฯ ปฏิปทาวิภาเคนาติ ‘‘สพฺพตฺถคามินี’’ติ อาทิปฏิปทาย เภเทนฯ

ตตฺถตตฺถคามินีติ นิรยาทินิพฺพานนฺติ ทฺวีสุ คนฺธพฺพฏฺฐาเนสุ ตตฺถ ตตฺเถว คมนสีลาฯ สพฺพตฺถคามินีติ ยถาวุตฺเตสุ สพฺพฏฺฐาเนสุ จ คมนสีลาฯ

สญฺชีโว กาฬสุตฺตํ สงฺฆาโต โรรุโว มหาโรรุโว ตาปโน มหาตาปโน อวีจีติ เอเต อฏฺฐ มหานิรยาฯ เอเกกสฺส จตฺตาริ จตฺตาริ ทฺวารานิ, เอเกกสฺมิํ ทฺวาเร จตฺตาโร จตฺตาโร คูถนิรยาทโยติ เอวํ โสฬส อุสฺสทนิรเย วณฺเณนฺติฯ

สกฺกสุยามาทิโก เชฏฺฐกเทวราชาฯ ปชาปติวรุณอีสานาทโย วิย ทุติยาทิฏฺฐานนฺตรการโก ปริจารโกฯ

กิเลสกามปกฺเขติ ‘‘สงฺกปฺโป กาโม, ราโค กาโม, สงฺกปฺปราโค กาโมติ (มหานิ. 1) เอตฺถ วุตฺตสงฺกปฺปวเสน วุตฺตํฯ โสปิ หิ วิพาธติ, อุปตาเปติ จาติ กิเลสตฺตสมฺภวโต กิเลสกาโม วุตฺโต, น กิเลสวตฺถุภาวโตฯ กามปฏิสํยุตฺโตติ กามราคสงฺขาเตน กาเมน สมฺปยุตฺโต, กามปฏิพทฺโธ วาฯ อญฺเญสุ จ กามปฏิสํยุตฺเตสุ ธมฺเมสุ วิชฺชมาเนสุ วิตกฺเก เอว กามสทฺโท ธาตุสทฺโท นิรุฬฺโหติ เวทิตพฺโพ วิตกฺกสฺส กามสงฺกปฺปวุตฺติยา สาติสยตฺตาฯ เอส นโย พฺยาปาทธาตุอาทีสุฯ ปรสฺส, อตฺตโน จ ทุกฺขาปนํ วิหิํสาฯ ตํ ตุ มิจฺฉาหิ วิหิํสาฯ

พีชาทิธาตุนานตฺตวเสน ขนฺธาทินานตฺตํ เวทิตพฺพํฯ ขนฺโธติ ทฺวิธาภูตคฺโคฯ

[60] อชฺฌาสยธาตูติ อชฺฌาสยสภาโวฯ ยถา คูถาทีนํ สภาโว เอโส ยํ คูถาทีเหว สํสนฺทติ, เอวํ ปุคฺคลานํ อชฺฌาสยสฺเสเวส สภาโว, ยํ ทุสฺสีลาทโย ทุสฺสีลาทิเกเหว สํสนฺทนฺติฯ

สทฺธามูลกตฺตา กุสลกิริยาย วุตฺตํ ‘‘ยํ สทฺธาวเสนา’’ติอาทิฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘สทฺธา พีช’’นฺติ (สุ. นิ. 77)ฯ ยํ โลภวเสน, สทฺธาวเสน จ โทสวเสน, สทฺธาวเสน จ โมหวเสน , สทฺธาวเสน จาติ โยเชตพฺพํฯ วีริยวเสนาติ สมฺมปฺปธานวีริยวเสนฯ ปญฺญาวเสนาติ มคฺคสมฺมาทิฏฺฐิวเสนฯ

อกุสลสฺส กมฺมสฺส กโตกาสตาย ปาฬิยํ วุตฺตตฺตา ‘‘วิปากาวรเณน นิวุต’’นฺติ วุตฺตํฯ ตํ ปน นิทสฺสนมตฺตํ ทฏฺฐพฺพํ กมฺมาวรณาทีหิปิ นิวุตตาย อิจฺฉิตตฺตาฯ ตถา หิ ยถา เทวทตฺตํ โกกาลิกํ สุนกฺขตฺตํ ลิจฺฉวิปุตฺตนฺติ อุทาหฏํ, ยทิปิ ภควา ปฏิเวธสฺส อฏฺฐานตํ ทิสฺวา นิพฺเพธภาคิยเทสนํ น เทเสติ, วาสนาภาคิยํ ปน ตถารูปสฺส เทเสติ เอวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สจฺจปฺปฏิเวธ’’นฺติอาทิมาหฯ อชาตสตฺตุอาทีนนฺติ อาทิสทฺเทน สจฺจกาทีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ ตสฺสาปิ ภควา อนาคเต วาสนตฺถาย ธมฺมํ เทเสสิฯ สตฺถา หิ ‘‘อนาคเต ตมฺพปณฺณิทีเป สาสนํ ปติฏฺฐหิสฺสตี’’ติ ตตฺถายํ กุลฆเร นิพฺพตฺโต ปพฺพชิตฺวา กาฬพุทฺธรกฺขิตตฺเถโร นาม ปภินฺนปฏิสมฺภิโท มหาขีณาสโว ภวิสฺสตีติ อิทํ ทิสฺวา ธมฺมํ เทเสสิ, โส จ ตถา อโหสีติฯ

อสมฺปุณฺเณติ เอกนฺตโต วิปากทานสมตฺถตาวเสน ปาริปูริํ อนุปคเตฯ ทิฏฺฐุปนิสฺสยทิฏฺฐิสหคตสฺส กมฺมํ สนฺธาย ‘‘กมฺเม อสมฺปุณฺเณ’’ติ วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘กิเลสนฺตราย มิสฺสกํ กมฺมนฺตรายํ ทสฺเสตฺวา’’ติฯ

[61] ทิฏฺฐิ ปเนตฺถ ปธานภาเวน ปาฬิยํ คหิตา สีลพฺพตปรามาสสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘ยถา ปุณฺณญฺจ โควติกํ, อเจลญฺจ กุกฺกุรวติก’’นฺติฯ อสมฺปุณฺณตฺตา เอว หิ ตสฺส มิจฺฉาทิฏฺฐิกมฺมสมาทานสฺส เตสํ ภควา ‘‘จตฺตาริมานิ, ปุณฺณ, กมฺมานี’’ติอาทินา (ม. นิ. 2.81) ธมฺมํ เทเสสิฯ ตาย จ เทสนาย เต ตํ ทิฏฺฐิํ ปฏินิสฺสชฺชิตฺวา สมฺมตฺเต ปติฏฺฐหิํสุฯ

[62] ปคุณตาย โวทานํ ปคุณโวทานํฯ ตเทว ปฐมชฺฌานาทีหิ วุฏฺฐหิตฺวา ทุติยชฺฌานาทิอธิคมสฺส ปจฺจยตฺตา วุฏฺฐานํ นาม โหตีติ อาห ‘‘วุฏฺฐานํ ปคุณโวทาน’’นฺติฯ ภวงฺควุฏฺฐานํ ภวงฺคุปฺปตฺติฯ ภวงฺคจิตฺเต หิ อุปฺปนฺเน ตํสมงฺคิสมาปตฺติโต วุฏฺฐิโต นาม โหติฯ สญฺญาเวทยิตอปคโม เอว อปคมวิโมกฺโขฯ

อิทํ วุฏฺฐานนฺติ อิทํ ยถาวุตฺตํ โกสลฺลํ วุฏฺฐานเหตุภาวโต วุฏฺฐานํฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘โวทานมฺปิ ตมฺหา ตมฺหา สมาธิมฺหา วุฏฺฐาน’’นฺติ (วิภ. 828)ฯ อิมาย ปน วุฏฺฐานปาฬิยา อสงฺคหิตตฺตา ‘‘นิโรธสมาปตฺติยา วุฏฺฐานํ ปาฬิมุตฺตกวุฏฺฐานํ นามา’’ติ สมฺโมหวิโนทนิยํ (วิภ. อฏฺฐ. 828) วุตฺตํฯ เย ปน ‘‘นิโรธโต ผลสมาปตฺติยา วุฏฺฐาน’’นฺติ ปาฬิยํ นตฺถีติ วเทยฺยุํ, เต ‘‘นิโรธา วุฏฺฐหนฺตสฺส เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ ผลสมาปตฺติยา อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 1.1.417) อิมาย ปาฬิยา ปฏิเสเธตพฺพาฯ

[63] อยํ จสฺส อาสโยติ เอตฺถ อาสยชานนาทินา เยหิ อินฺทฺริเยหิ เยหิ ปโรปเรหิ สตฺตา กลฺยาณปาปาสยาทิกา โหนฺติ, เตสํ ปชานนํ วิภาเวตีติ เวทิตพฺพํฯ เอวญฺจ กตฺวา อินฺทฺริยปโรปริยตฺตอาสยานุสยญาณานํ วิสุํ อสาธารณตา, อินฺทฺริยปโรปริยตฺตนานาธิมุตฺติกตาญาณานํ วิสุํ พลตา จ สิทฺธา โหติฯ

ถามคโตติ เอตฺถ ถามคมนํ นาม อญฺเญสํ อสาธารโณ กามราคาทีนํ เอว อาเวณิโก สภาโว เวทิตพฺโพ, ยโต ‘‘ถามคโต อนุสยํ ปชหตี’’ติ (ปฏิ. ม. 3.21) วุตฺตํฯ

อาวชฺชนมตฺเตเนว สรติ อากงฺขายตฺตวุตฺติกตฺตาฯ วุตฺตญฺหิ ‘‘อากงฺขปฏิพทฺธํ พุทฺธสฺส ภควโต ญาณํ, มนสิการปฏิพทฺธํ พุทฺธสฺส ภควโต ญาณ’’นฺติอาทิ (มหานิ. 156; จูฬนิ. โมฆราชมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 85; ปฏิ. ม. 3.5)ฯ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ วิย หิ สพฺพํ ภควโต ญาณํ ปริกมฺมนิรเปกฺขนฺติฯ

[64] อุปกฺกิเลสวิมุตฺตตฺตาติ เอตฺถ จิตฺตาทิ เอว อุปกฺกิเลสา, นิพฺพตฺตกสฺส วา กมฺมสฺส ปาริพนฺธกิเลสาฯ

กสิณกมฺมปริกมฺมฌานนิพฺพตฺตนกสิณภาโว จุทฺทสวิเธน จิตฺตปริทมนํ อภิญฺญาภินีหาโรติ สพฺพตฺถาปิ วีริยพลสฺส พหูปการตฺตา วุตฺตํ ‘‘วีริยภาวนาพลนิพฺพตฺต’’นฺติฯ ทิพฺพสทิสตฺตาติ ทิพฺเพ ภวนฺติ ทิพฺพํ, ยถาวุตฺตํ ปสาทจกฺขุ, ทิพฺพํ วิยาติ ทิพฺพํ, อคฺคตํ อภิญฺญาณํฯ ทิพฺพวิหาโร จตฺตาริ รูปาวจรชฺฌานานิฯ เตสํ วเสน นิพฺพตฺติตฺวา ปฏิลทฺธพฺพตฺตา ทิพฺพํ, เตน ทิพฺพเหตุกตฺตา ทิพฺพนฺติ วุตฺตนฺติ ทสฺเสติฯ ทิพฺพวิหารสนฺนิสฺสิตตฺตาติ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌาเนน นิสฺสยปจฺจเยน นิพฺพตฺตตฺตา, เตน ทิพฺพนิสฺสิตํ ทิพฺพนฺติ ทสฺเสติฯ ทิวุสทฺทํ อกฺขรจินฺตกา กีฬาทีสุ ปฐนฺตีติ วุตฺตํ ‘‘ตํ สพฺพํ สทฺทสตฺถานุสาเรน เวทิตพฺพ’’นฺติฯ ปุริมา หิ ตโย อตฺถา กีฬตฺถสฺส วเสน, อิตเร ชุติคติอตฺถวเสเนว ทสฺสิตาติฯ

มนุสฺสูปจารนฺติ มนุสฺสโคจรํฯ ทฏฺฐุํ น สกฺกา อิตฺตรขณตฺตา ขณปจฺจุปฺปนฺนสฺสฯ ‘‘อาสนฺนจุติกา’’ติอาทินา สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนวเสน ‘‘จวมาเน อุปปชฺชมาเน’’ติ วุตฺตนฺติ ทสฺเสติฯ ‘‘โมหนิสฺสนฺทยุตฺตตฺตา’’ติอาทินา สตฺตานํ หีนปณีตตฺตาทิภาวสฺส โมหาทิกมฺมนิทานเหตุกตํ, นิสฺสนฺทผลตญฺจ ทสฺเสติฯ ทิพฺพจกฺขุสฺส ปาทกํ เอเตสนฺติ ทิพฺพจกฺขุปาทกานิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ทิพฺพจกฺขุนา สเหว อิชฺฌนฺตี’’ติฯ ตานิ หิสฺส ปริภณฺฑญาณานิฯ

สมาทียนฺตีติ สมาทานานิ, กมฺมานิ สมาทานานิ เอเตสนฺติ กมฺมสมาทานาฯ สมาทาตพฺพนานาวิธกมฺมาติ อตฺโถ ปุริเม อตฺเถ, ทุติเย ปน กมฺมานิ สมาทาเปนฺตีติ กมฺมสมาทานา, มิจฺฉาทิฏฺฐิยา กมฺมสมาทานา มิจฺฉาทิฏฺฐิกมฺมสมาทานา, เหตุอตฺเถ เจตํ กรณวจนํฯ

ตํ วาจนฺติ ตํ อริยานํ อุปวทนวาจํฯ ตํ จิตฺตนฺติ สมุฏฺฐาปกจิตฺตํฯ ตํ ทิฏฺฐินฺติ เยน มิจฺฉาคาเหน อริเย อนุทฺธํเสติ, มิจฺฉาภินิเวสํฯ อยมฺเปตฺถ อตฺโถ – ยถา นาม เหตุสมฺปนฺนสฺส ภิกฺขุโน วิสุทฺธํ สีลํ, สมาธิญฺจ สมฺปาเทตฺวา ฐิตสฺส ทนฺโธ สตุปฺปาโท ขิปฺปาภิญฺญาย ทิฏฺเฐว ธมฺเม อญฺญา, สติ วา อุปาทิเสเส อนาคามิตาฯ เอวเมวํ โย อริยูปวาที ยถาวุตฺตจิตฺตทิฏฺฐีหิ อปกฺกมิตฺวา อปฺปติรูปํ สภาวํ ‘‘มยา, ภนฺเต, ตุมฺหากํ อุปริ วุตฺต’นฺติ อจฺจยเทสนาย เต น ขมาเปติ, โส กายสฺส เภทา นิรเย เอวาติฯ เตสุ ปสนฺนจิตฺตสฺส ขมาปนญฺเหตฺถ เตสํ วาจาทีนํ ปหานํ ปฏินิสฺสคฺโควฯ อิโต สาวชฺชตรํ นาม อญฺญํ นตฺถิ สพฺพานตฺถวิธานโต, สพฺพหิตสุขปริธํสนโต จฯ

กายสฺส เภทาติ อิธ กายสทฺโท อตฺตภาวปริยาโยติ อาห ‘‘อุปาทินฺนกฺขนฺธปริจฺจาคา’’ติฯ ตทนนฺตรนฺติ ตสฺส มรณสงฺขาตสฺส ขนฺธปริจฺจาคสฺส อนนฺตรํฯ อภินิพฺพตฺตกฺขนฺธตฺโถ ปรสทฺโท, อโนริมภูตวตฺถุวิสโย วา สิยา, อวธิวิเสสนมตฺตํ วาฯ เตสุ ปุริมํ สนฺธายาห ‘‘อภินิพฺพตฺตกฺขนฺธคฺคหเณ’’ติ, ปจฺฉิมสฺส ปน วเสน ‘‘จุติโต อุทฺธ’’นฺติฯ

วุตฺตวิปริยาเยนาติ ‘‘สุฏฺฐุ จริตํ, โสภนํ วา จริต’’นฺติอาทินาฯ หนนนฺติ ฆาตนํฯ

การณาการณนฺติ ฐานาฏฺฐานํฯ เจตนาเจตนาสมฺปยุตฺตธมฺเม นิรยาทินิพฺพานคามิปฏิปทาภูเต กมฺมนฺติ คเหตฺวา อาห ‘‘กมฺมปริจฺเฉทเมวา’’ติฯ กมฺมวิปากนฺตรํ กมฺมวิปากวิเสโส กมฺมวิปากสฺส วิภาโคฯ อปฺเปตุํ น สกฺโกติ อฏฺฐมนวมพลานิ วิย, ตํสทิสํ อิทฺธิวิธญาณํ วิย วิกุพฺพิตุํ, เอเตนสฺส พลสทิสตญฺจ นิวาเรติฯ ฌานาทิญาณํ วิย วา อปฺเปตุํ , วิกุพฺพิตุญฺจฯ ยทิปิ หิ ฌานาทิปจฺจเวกฺขณาญาณํ อิธ ฉฏฺฐํ พลนฺติ ตสฺส สวิตกฺกสวิจารตา วุตฺตา, ตถาปิ ฌานาทีหิ วินา ปจฺจเวกฺขณา นตฺถีติ ฌานาทิสหคตํ ญาณํ ตทนฺโตคธํ กตฺวา เอวํ วุตฺตํฯ อถ วา สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ฌานาทิกิจฺจํ วิย น สพฺพํ พลกิจฺจํ กาตุํ สกฺโกตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ฌานํ หุตฺวา อปฺเปตุํ, อิทฺธิ หุตฺวา วิกุพฺพิตุญฺจ น สกฺโกตี’’ติ (วิภ. มูลฏี. 831) วุตฺตํ, น ปน กสฺสจิ พลสฺส ฌานอิทฺธิภาโวติ ทฏฺฐพฺพํฯ

วิจยหารสมฺปาตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ยุตฺติหารสมฺปาตวณฺณนา

[65] ปฏิปกฺขปฏิพาฬฺหา กุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชิตุเมว น สกฺโกนฺติ, อุปฺปนฺนาปิ สมฺมเทว อตฺตโน กิจฺจํ กาตุํ อสมตฺถตาย อนุปฺปนฺนสทิสาติ ปฏิปกฺขนิวารเณน กุสลานํ ธมฺมานํ กิจฺจกรณภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘มนจฺฉฏฺฐานิ…เป.… ภวิสฺสตี’’ติ วุตฺตํฯ วิหรนฺตสฺสาติ วิหรณเหตุฯ วิหรนฺโตติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย, เตน รกฺขิตจิตฺตตา วุตฺตนเยน เอกนฺตโต สมฺมาสงฺกปฺปโคจรตาย จ สํวตฺตตีติ ทสฺเสติฯ วุตฺตนเยนาติ มิจฺฉาสงฺกปฺปานํ อวสรํ อทตฺวา วิโสธิตเนกฺขมฺมาทิวิตกฺกตายฯ อวิปรีตเมวาติ กายาทิอสุภาทิโต อาทานํฯ วินิปาตภยนฺติ ทุคฺคติภยํฯ สพฺโพปิ จายมตฺโถติ ‘‘สมฺมาสงฺกปฺปโคจโร สมฺมาทิฏฺฐิ ภวิสฺสตี’’ติอาทีสุ อตฺโถ ยุตฺติยา ยุตฺโต เอว อนรูปการณภาวโตฯ

ยุตฺติหารสมฺปาตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. ปทฏฺฐานหารสมฺปาตาทิวณฺณนา

[66] ยสฺมา วา สํกิเลสโต รกฺขิตจิตฺตสฺส ตีณิ สุจริตานิ ปาริปูริํ คจฺฉนฺติ, ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺสาติ เอตฺถ ยายํ รกฺขิตจิตฺตตา, สา กายสุจริตาทีนํ ติณฺณํ สุจริตานํ ปทฏฺฐานนฺติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อตฺตาธีนนฺติ อตฺตปราธีนํฯ

ตโต เอวาติ การณคฺคหเณน ผลสฺส คหิตตฺตา เอวฯ

[68] ตตฺถ อิติสทฺโทติ ‘‘ปริปาลียตี’’ติ อิติสทฺโทฯ

[73-4] ปาฬิยํ ปญฺจินฺทฺริยานิ ตีหิ ขนฺเธหิ สงฺคหิตานีติ เอตฺถ สทฺธาวีริยสตินฺทฺริเยหิ ปาติโมกฺขาทิ ติวิธํ สีลํ คหิตํ โสเธตพฺพตฺตาฯ เตสนฺติ เตหิ สีลกฺขนฺโธ สงฺคหิโตฯ สมาธิปญฺญินฺทฺริเยหิ สมาธิปญฺญากฺขนฺธา คหิตาติ ปากโฏยมตฺโถ, ตถา เสสมฺปีติ อาห ‘‘อิโต ปเรสุ…เป.… วุตฺตนยเมวา’’ติฯ

[76] เหตุเหตุสมุปฺปนฺนปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนสงฺขาตสฺสาติ เอตฺถ เหตุปจฺจยวิภาโค เหฏฺฐา วุตฺโตเยวฯ

ปทฏฺฐานหารสมฺปาตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ